Διάγραμμα Περιεχομένου:
1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
2. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
3. ΜΙΑ ΕΚΤΑΚΤΗ ΛΥΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
4. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
4.1. Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΚΥΡΩΣΗ
4.2. ΟΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ
5. Η ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
Στο άρθρο μας αυτό θα παρουσιάσουμε τον τρόπο τέλεσης της ανυποταξίας, τις συνέπειες της αλλά και την αποκατάσταση – τακτοποίηση του ανυπότακτου. Θα αδράξουμε όμως την ευκαιρία για να σχολιάσουμε μια νέα τάση στον νομικό μας πολιτισμό. Μία τάση που πρέπει να εδραιωθεί για τα φυσικά πρόσωπα (όπως ο όρος αντιδιαστέλλεται στο δίκαιο μας με τα νομικά πρόσωπα, δηλαδή τις νομικές κατασκευές που μπορούν να είναι υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων), δηλαδή τους ανθρώπους, ώστε αυτοί τουλάχιστον να έχουν την αξία που τους αποδίδει το Σύνταγμα μας (εξής: Σ) στο δεύτερο άρθρο του: «Ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας.»
Η δυνατότητα διπλής τιμώρησης μιας ορισμένης ανθρώπινης συμπεριφοράς δεν είναι καθόλου άγνωστη στο δίκαιο μας αλλά και στα δίκαια της ηπειρωτικής Ευρώπης (για τα νομικά συστήματα βλ. στο άρθρο SPECIALISATION). Στο θέμα μας, το ότι αυτή η συμπεριφορά που επισύρει την διπλή, ποινική και διοικητική, τιμωρία είναι η ίδια υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι ο ποινικός νόμος που την περιγράφει και απειλεί ποινή εναντίον της (Ν.2287/95 αρθ.32) παραπέμπει για την πλήρωση των απαραίτητων στοιχείων του εγκλήματος σε διοικητικό νόμο, στον Ν. 3421/05 για τη στρατολογία των Ελλήνων. Εκεί λοιπόν και στο αρθ. 51 παρ. 1 και 2 περιγράφεται ο τρόπος τέλεσης της ανυποταξίας:
«Άρθρο 51
Ανυπότακτοι
Σήμερα, στην πράξη, το σύνηθες είναι να αποστέλλεται ή εκτυπώνεται ηλεκτρονικά από τον επίσημο ιστότοπο της στρατολογίας (https://www.stratologia.gr/) το σημείωμα κατάταξης στο οποίο αναφέρεται συγκεκριμένη ημέρα και τόπος (συνήθως στρατόπεδο) εμφάνισης του στρατεύσιμου. Μάλιστα, μετά τον Ν.5018/2023, που τροποποίησε εκτός άλλων και το αρθ.31 του στρατολογικού μας νόμου, ο ηλεκτρονικός τρόπος αποστολής έγινε ο κανόνας και μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, δηλαδή μη διαθέσιμο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο του στρατεύσιμου, θα εμπλέκονται τα αστυνομικά τμήματα. Να σημειώσουμε ότι στρατεύσιμος καλείται κάθε Έλληνας από 19 έως 45 ετών που δεν έχει υπηρετήσει την θητεία και βρίσκεται νόμιμα εκτός στρατεύματος, δεν έχει δηλαδή καταστεί ανυπότακτος ή λιποτάκτης, αρθ. 1 και 2 Ν. 3421/05. Η μη εμφάνιση του στρατεύσιμου την ημέρα εκείνη αλλά ούτε και την επόμενη, όπως συνάγεται από το γράμμα του νόμου, τον καθιστά ανυπότακτο.
2. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
Εννοείται βέβαια ότι ο στρατεύσιμος μπορεί πριν την κατάταξη του να λάβει αναβολή ή απαλλαγή στράτευσης εφόσον συντρέχουν λόγοι για αυτές (βλ. στο αρθ. μας η αναβολή και απαλλαγή από την υπηρεσία στο στρατό ). Ωστόσο, εφόσον οι ουσιαστικές προϋποθέσεις για την αναβολή υπήρχαν κατά τη μέρα της κατάταξης, τα δικαιολογητικά που τις αποδεικνύουν μπορούν να υποβληθούν και μεταγενέστερα, οπότε η ανυποταξία τακτοποιείται αναδρομικά και η αναβολή στράτευσης χορηγείται, επίσης αναδρομικά. Αυτό συμβαίνει με τις περιπτώσεις αναβολής που αφορούν τους σπουδαστές δευτεροβάθμιας ή τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, τους υποψήφιους σπουδαστές ανώτερης ή ανώτατης σχολής, τους κατόχους ναυτικού φυλλαδίου που επιθυμούν να αποκτήσουν θαλάσσια υπηρεσία, τους ναυτολογημένους, τους υπηρετούντες σε τακτικές Ένοπλες Δυνάμεις ξένου κράτους, τους υποψήφιους Βουλευτές, Ευρωβουλευτές κλπ., όσους έχουν κοινωνικούς λόγους που δικαιολογούν την σχετική μικρή αναβολή έως την μεθεπόμενη ΕΣΣΟ (αρθ. 18 παρ. 4, 19 παρ. 4,21 παρ. 4, 22 παρ. 3, 26 παρ. 3, 28 παρ. 4, αρθ. 29 παρ. 5 Ν.3421/05). Αυτή λοιπόν είναι η λεγόμενη αναδρομική τακτοποίηση της ανυποταξίας η οποία απαλλάσσει τον ανυπότακτο από όλες τις συνέπειες της ανυποταξίας και τον επαναφέρει στην κατηγορία του στρατεύσιμου.
Για αναδρομική τακτοποίηση της ανυποταξίας μπορούμε να μιλάμε και σε άλλες προβλεπόμενες από την στρατολογική μας νομοθεσία περιπτώσεις, όπου η τακτοποίηση και η άρση όλων των συνεπειών της ανυποταξίας επιτυγχάνεται δια της ρητής στο νόμο εξαίρεσης των ανυπότακτων από τις προσκλήσεις για τις οποίες κηρύχτηκαν ανυπότακτοι. Αυτή είναι η περίπτωση των μόνιμων κατοίκων του εξωτερικού, οι οποίοι αφού συμπληρώσουν τις επταετία ή ενδεκαετία στο εξωτερικό και πληρούν τις λοιπές σχετικές προϋποθέσεις (βλ. στο άρθρο μας Οι μόνιμοι κάτοικοι εξωτερικού και η στρατολογική τους αντιμετώπιση) μπορούν μέσω του Προξενείου του τόπου κατοικίας τους να αναγνωρισθούν ως τέτοιοι. Επίσης, περιπτώσεις τακτοποίησης, δια της εξαιρέσεως από τις προσκλήσεις για τις οποίες η ανυποταξία, προβλέπουν και το αρθ. 55 του στρατολογικού μας νόμου (Ν. 3421/05) για κάποιες κατηγορίες ομογενών, το αρθ. 56 για όσους αναγνωρίζουν χρόνο στρατιωτικής υπηρεσίας σε δυνάμεις συμμαχικού κράτους ή μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το αρθ. 58 για τα παιδιά και τους αδερφούς προσώπων που απεβίωσαν κατά την στρατιωτική υπηρεσία ή απεβίωσαν ή τραυματίσθηκαν από τρομοκρατική ενέργεια. Προέβλεπε και το αρθ. 57 για όσους εξαγοράσουν τη θητεία μετά το 33ο έτος της ηλικίας τους, διάταξη όμως που τροποποιήθηκε το 2014, κυρίως για λόγους εισπρακτικούς ώστε να μην συμψηφίζεται το πρόστιμο που επιβάλλεται για την ανυποταξία με την εξαγορά της θητείας. Επίσης, παρότι ο νόμος (αρθ. 4 ΥΑ Φ.429.1/5/150045 ΦΕΚ Β 34 2006) μιλά για ακύρωση της ανυποταξίας στις περιπτώσεις που τα απαραίτητα δικαιολογητικά για τη συνδρομή λόγων απαλλαγής από τη στράτευση υποβληθούν μετά την ανυποταξία, μετά δηλαδή την μη εμφάνιση του στρατεύσιμου προς κατάταξη, πρακτικά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο και η ανυποταξία τακτοποιείται αναδρομικά (αρθ. 4 ως άνω σε συνδυασμό με αρθ. 17 παρ.2 τευλ. εδάφιο της ίδιας απόφασης) αφού πρώτα διακοπεί με την εμφάνιση του ανυπότακτου σε οποιαδήποτε στρατολογική Αρχή. Τέλος, τακτοποίηση της ανυποταξίας με την μέθοδο της εξαίρεσης από τις προσκλήσεις προς στράτευση για τις οποίες η ανυποταξία έχει επέλθει και με ειδικούς νόμους συνήθως προεκλογικούς με τους οποίους ή κατάταξη η οποία θα συμβεί μέχρι ένα χρονικό σημείο ή έχει ήδη συμβεί τακτοποιεί τον ανυπότακτο.
2. ΜΙΑ ΕΚΤΑΚΤΗ ΛΥΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
Εδώ είναι χρήσιμο να σημειώσουμε και τη δυνατότητα μετατόπισης της κατάταξης για λόγους αντικειμενικής αδυναμίας του στρατεύσιμου την οποία προβλέπει το αρθ. 31 παρ. 4 του στρατολογικού μας νόμου. Ο στρατεύσιμος μέχρι τη μέρα της κατάταξης (προτείνεται για αποφυγή φόρτωσης των υπηρεσιών και ταλαιπωρίας του στρατεύσιμου) αλλά και την ημέρα αυτή μπορεί να εμφανισθεί σε οποιαδήποτε στρατολογική ή αστυνομική αρχή και να εκθέσει τους λόγους αντικειμενικής αδυναμίας. Στην πράξη συντάσσει μια υπεύθυνη δήλωση και το αίτημα του γίνεται εύκολα δεκτό για λόγους επιείκειας (αρχή της χρηστής διοίκησης). Η μετατόπιση της κατάταξης χορηγείται πλέον για έως πέντε μέρες αντί του προϊσχύοντος, δύο μέρες.
4. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
4.1. Η ΠΟΙΝΙΚΗ ΚΥΡΩΣΗ
Όπως προαναφέρθηκε, η ανυποταξία τιμωρείται τόσο διοικητικά όσο και ποινικά. Η βασική διαφορά των τρόπων τιμώρησης είναι ότι ο δεύτερος προϋποθέτει ποινικό δικαστήριο που διερευνά την υπαιτιότητα του παραβάτη και η ποινή που θα επιβληθεί είναι πιθανόν να εκτιθεί σε κατάστημα κράτησης αλλά και να καταχωρηθεί στο ποινικό μητρώο του ατόμου. Ωστόσο, στην πράξη σήμερα, είναι οι διοικητικές κυρώσεις που πρέπει να απασχολούν τον ανυπότακτο.
Πράγματι, ο Στρατιωτικός Ποινικός Κώδικας (ΣΠΚ, Ν. 2287/95 ως ισχύει) , σε αντίθεση με την πολεμική περίοδο (και ως τέτοια θεωρείται και η ένοπλη στάση, η κατάσταση πολιορκίας και η γενική επιστράτευση) και την περίοδο μερικής ή παρατεταμένης, δηλαδή άνω των έξι μηνών γενικής επιστράτευσης, στη διάρκεια των οποίων τιμωρεί την ανυποταξία και με ποινές ισόβιας ή πρόσκαιρης καθείρξεως (η εναλλακτικά προβλεπόμενη στο κείμενο του νόμου ποινή του θανάτου καταργήθηκε με τον Ν. 3289/04 που κύρωσε το 13ο πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκή Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών Ελευθεριών), στην ειρήνη αντιμετωπίζει την ανυποταξία σαν ένα χαμηλής απαξίας πλημμέλημα. Την τιμωρεί με έως δύο ετών φυλάκιση.
Σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί ότι ,επίσης στην πράξη , τα στρατολογικά γραφεία ίσως λόγω του φόρτου εργασίας (κάθε χρόνο κατατάσσονται 35000 περίπου στρατεύσιμοι) δεν ενημερώνουν με την τακτικότητα που απαιτεί o νόμος τις αρμόδιες εισαγγελίες για την άσκηση της ποινικής δίωξης. Συγκεκριμένα ή Φ.429.1/3/150002/2-1-2006/ΚΥΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ – ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΤΑΞΗΣ/2006«Ρύθμιση θεμάτων κατάταξης στρατευσίμων και εφέδρων και αναζήτησης μη καταταγέντων» προβλέπει ότι σε περίπτωση μη παρουσίασης του στρατεύσιμου ή ανυπότακτου στην μονάδα κατάταξης διενεργείται αναζήτηση του και αλληλογραφία κυρίως με αστυνομικά τμήματα προκειμένου να εντοπιστεί και να διευκρινιστούν οι λόγοι μη κατάταξης. Η αναζήτηση αυτή κρατάει έξη μήνες μετά τη πάροδο των οποίων ενημερώνονται οι αστυνομικές αρχές προκειμένου να επιβληθεί η παρακάτω παρουσιαζόμενη συνέπεια της απαγόρευσης αποδημίας αλλά και οι δικαστικές αρχές προκειμένου να ασκηθεί η ποινική δίωξη.
Ωστόσο στην πράξη φαίνεται ότι η ενημέρωση των Εισαγγελιών των Στρατοδικείων αργεί πολύ παραπάνω ενώ ενίοτε τα φορτωμένα πινάκια στα τελευταία αποτελούν επιπλέον παράγοντα καθυστέρησης. Έτσι οι ανυποταξίες χρειάζονται συνήθως τρία έως τέσσερα έτη για να φθάσουν στο ακροατήριο, αν φθάσουν ποτέ. Πράγματι, κάποιες φορές η ποινική δίωξη δεν ασκείται καθόλου αλλά ακόμα και όταν ασκείται ο χρόνος που μεσολαβεί επιτρέπει στον ανυπότακτο να τακτοποιήσει την ανυποταξία του κατά τα παραπάνω, οπότε η σχετική ποινική δικογραφία τίθεται στο αρχείο, ή ο πρώην ανυπότακτος υπηρετεί τελικά την θητεία του οπότε κατά κανόνα απαλλάσσεται. Ακόμα όμως και αυτά να μην συμβούν τα στρατοδικεία μας αντιμετωπίζουν με περίσσια επιείκεια την πλήρωση της υποκειμενικής υπόστασης (της υπαιτιότητας) ενός εγκλήματος η αντικειμενική υπόσταση του οποίου δεν δύναται να αμφισβητηθεί. Η αναστολή εξάλλου της επιβλητέας ποινής για όσους δεν έχουν τιμωρηθεί συνολικά στη ζωή τους πάνω από 3 έτη ισχύει κανονικά και εδώ (αρθ.3 ΣΠΚ σε συνδυασμό με αρθ.99 Ποινικού Κώδικα, νέος ΠΚ, Ν. 4619/19 μετά τη τροποποίηση με τον Ν. 4855/21)
Με τα παραπάνω, βεβαίως, δεν συμβουλεύουμε το θέμα μιας ποινικής δίωξης για ανυποταξία να αντιμετωπισθεί με ελαφρότητα, καθώς τυχόν αμετάκλητη καταδίκη γι’ αυτήν (δηλαδή κατόπιν έφεσης και αναίρεσης ή μη άσκησης τους) επιφέρει τις σοβαρότατες στερήσεις των άρθρου 53 του στρατολογικού μας νόμου. Έτσι ο καταδικασμένος, πριν την συμπλήρωση του 45ου έτους της ηλικίας του ή της εκπλήρωσης των στρατιωτικών του υποχρεώσεων ή της νόμιμης απαλλαγής από αυτές και με πρόσθετη προϋπόθεση ότι εκτίθηκε ή ποινή που του επιβλήθηκε (αν πρέπει να εκτιθεί και δεν έχει ανασταλεί), δεν μπορεί να εκλέγει ή να εκλέγεται σε εθνικές ή κοινοτικές εκλογές (θεωρούμε ότι η στέρηση αυτή του ΣΠΚ δεν έχει αλλάξει με το αρθ. 463 παρ. 5 νέου ΠΚ), δεν μπορεί να ασκεί επάγγελμα που προϋποθέτει ειδική άδεια αρχής [να αναφερθεί πάντως ότι στην πράξη η τήρηση αυτής της στέρησης δεν είναι πάντα βεβαία π.χ. στην διαδικασία της γνωστοποίησης που εισήχθη με τον Ν. 4242/2016 (Α΄ 230) «Νέο θεσμικό πλαίσιο για την άσκηση οικονομικής δραστηριότητας και άλλες διατάξεις» και αντικατέστησε την μέχρι πρότινος άδεια λειτουργίας καταστήματος υγειονομικού ενδιαφέροντος όπως μπαρ, καφέ και στο περιεχόμενο της υπ. δήλωσης που υπογράφει πλέον ο ενδιαφερόμενος αντί του ποινικού μητρώου η ανυποταξία δεν περιλαμβάνεται στα μη τελεσθέντα αδικήματα], δεν μπορεί να προσληφθεί στον δημόσιο.
4.2. ΟΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΚΥΡΩΣΕΙΣ
Η πλέον γνωστή από αυτές είναι το πρόστιμο των 6000 Ευρώ. Γι’ αυτή την κύρωση μιλάμε αναλυτικά και στο άρθρο μας Το χρηματικό πρόστιμο των 6000 Ευρώ για τους ανυπότακτους. Εδώ να επισημάνουμε πως σε αντίθεση με άλλες κυρώσεις για την ανυποταξία αφετηρία των οποίων μπορεί να ορισθεί η πάροδος εξαμήνου από την μη κατάταξη, κατά το οποίο αναζητείται ο ανυπότακτος όπως παραπάνω υπό 3.1 αναφέραμε, το πρόστιμο επιβάλλεται ήδη την επομένη της ημερομηνίας που υποχρεούται για κατάταξη. Παρότι δεν ορίζεται ρητά θεωρούμε ότι ενόψει και της παραπάνω υπό 1 επί λέξει παρατιθέμενης διατύπωσης για την έναρξη της ανυποταξίας, αν ο στρατεύσιμος εμφανισθεί την επομένη το πρόστιμο δεν επιβάλλεται. Το πρόστιμο ακυρώνεται στις παραπάνω υπό 2 αναφερόμενες περιπτώσεις τακτοποίησης της ανυποταξίας εφόσον δεν έχει καταβληθεί, ενώ αν καταβληθεί πριν την τακτοποίηση μπορεί να αναζητηθεί μόνο με αγωγή κατά του ελληνικού Δημοσίου. Ωστόσο επιβάλλεται κατά δέσμια αρμοδιότητα του Διευθυντή του στρατολογικού γραφείου, και θα εξηγήσουμε υπό 6 πώς αυτό το καθιστά στην ουσία ανέλεγκτο δικαστικά και έτσι πολύ χειρότερη και πάντως πολλές φορές άδικη κύρωση σε σχέση με την ποινική.
Κατόπιν να παρουσιάσουμε την απαγόρευση αποδημίας. Όπως προαναφέρθηκε, κατόπιν της παρόδου έξι μηνών από την ανυποταξία οι στρατολογικές Αρχές είναι υποχρεωμένες να ενημερώσουν τις αστυνομικές ώστε να εγγραφεί ο ανυπότακτος πλέον σε ηλεκτρονικό αρχείο με βάση το οποίο θα απαγορεύεται ή έξοδος του από τη χώρα (αρθ. 54 Ν. 3421/05 σε συνδ. με Φ.429.1/3/150002/2-1-2006/ΚΥΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ – ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΤΑΞΗΣ/2006«Ρύθμιση θεμάτων κατάταξης στρατευσίμων και εφέδρων και αναζήτησης μη καταταγέντων). Ωστόσο στο αρθ. 5 παρ. 4 του Σ. ορίζεται: «Απαγορεύονται ατομικά διοικητικά μέτρα που περιορίζουν σε οποιονδήποτε Έλληνα την ελεύθερη κίνηση ή εγκατάσταση στη Χώρα, καθώς και την ελεύθερη έξοδο και είσοδο σ` αυτήν. Τέτοιου περιεχομένου περιοριστικά μέτρα είναι δυνατόν να επιβληθούν μόνο ως παρεπόμενη ποινή με απόφαση ποινικού δικαστηρίου, σε εξαιρετικές περιπτώσεις ανάγκης και μόνο για την πρόληψη αξιόποινων πράξεων, όπως νόμος ορίζει.» και στην ερμηνευτική δήλωση της διάταξης ορίζεται: «Στην απαγόρευση της παραγράφου 4 δεν περιλαμβάνεται η απαγόρευση της εξόδου με πράξη του εισαγγελέα, εξαιτίας ποινικής δίωξης, ούτε η λήψη μέτρων που επιβάλλονται για την προστασία της δημόσιας υγείας ή της υγείας ασθενών, όπως νόμος ορίζει.».
Καθώς η παραπάνω πρόβλεψη του Συντάγματός μας μιλά για ατομικά διοικητικά μέτρα δεν απαγορεύει καταρχήν μια νομική πρόβλεψη εκ των προτέρων θεσπισμένη που κατά τρόπο γενικό και αφηρημένο ορίζει ως κύρωση στην ανυποταξία την απαγόρευση της αποδημίας και ναυτολόγησης σε πλοία γραμμής εξωτερικού, όπως το αρθ. 54 του στρατολογικού μας νόμου. Εξάλλου, η Ελλάδα είναι ένα από τα δύο εκ των 46 μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης που δεν έχουν υπογράψει το 4ο πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), το οποίο ακριβώς, μεταξύ άλλων, εγγυάται σε κάθε πρόσωπο την δυνατότητα να εγκαταλείψει οποιαδήποτε χώρα, ακόμα και τη δική του. Παρόλα αυτά, η συνταγματικότητα της διάταξης του αρθ. 54 Ν. 3421/05 για την απαγόρευση της αποδημίας δεν είναι δεδομένη, ούτε από την ρήση «ατομικά διοικητικά μέτρα» είναι δυνατόν να συναχθούν εξ αντιδιαστολής επιχειρήματα για την συνταγματικότητά της. Αντίθετα, στην σύγχρονη παγκοσμοποιημένη κοινωνία μας μια τέτοια νομοθετική απαγόρευση μπορεί να θεωρηθεί ότι προσβάλλει τον ουσιαστικό πυρήνα του συγκεκριμένου θεμελιώδους δικαιώματος της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας που κατοχυρώνουν τα άρθ. 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 του Σ μας. Το θέμα απασχόλησε το ΣτΕ παλαιότερα με αφορμή όχι το αρθ. 54 του στρατολογικού μας νόμου αλλά το ήδη καταργηθέν άρθ. 1 του Ν. 395/1976 που επέτρεπε στην φορολογική διοίκηση την απαγόρευση εξόδου από τη χώρα σε οφειλέτες του δημοσίου. Εκεί, με αντίθετη μειοψηφία, το ανώτατο ακυρωτικό μας (ΣτΕ) έκρινε συνταγματική την απαγόρευση προκαλώντας την δίκαιη κριτική της νομικής μας θεωρίας (βλ. Π. Δ. Δαγτόγλου, γενικό διοικητικό δίκαιο, εκδ. 1992, σελ. 338 επ.) Εξάλλου, σε περίπτωση πολέμου είναι δυνατή η αναστολή ακόμα και της ανωτέρω διάταξης του αρθ. 5 παρ.4 του Σ μας (αρθ. 48 Σ περί καταστάσεως πολιορκίας) αλλά και επιτρέπεται η απαγόρευση αποδημίας ή ναυτολόγησης σε πλοία γραμμής εξωτερικού σε στρατεύσιμους και εφέδρους (αρθ. 54 παρ. 4 Ν. 3421/05).
Η απαγόρευση αποδημίας και η μη χορήγηση ή θεώρηση διαβατηρίου κατά το ίδιο αρθ. 54 του στρατολογικού μας νόμου δεν περιλαμβάνει τους κατοίκους εξωτερικού. Προσοχή, όχι μόνο όσους έχουν αποκτήσει στρατολογικά την ιδιότητα του μόνιμου κατοίκου εξωτερικού που προϋποθέτει 7ετή με εργασία ή 11ετή ανεξάρτητα εργασίας συνεχόμενη παραμονή στο εξωτερικό, αλλά και όσους έχουν εγκατασταθεί εκεί, έστω για ελάχιστο χρονικό διάστημα, πριν ή μετά την ανυποταξία τους. Για την χορήγηση όμως της βεβαίωσης κατοίκου εξωτερικού αρμόδια είναι τα Προξενεία μας και την χορηγούν μόνο σε ήδη ανυπότακτους. Η παραμονή των ανυπότακτων κατοίκων εξωτερικού στην Ελλάδα επιτρέπεται μόνο για 30 ημέρες κατ’ έτος, συνεχόμενα ή αθροιστικά, και σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις έως τρεις μήνες.
Τέλος, στους ανυπότακτους δεν χορηγούνται αρκετές από τις αναβολές στράτευσης που προβλέπει ο στρατολογικός μας νόμος (άρθ. 53 παρ. 1 Ν. 3421/05). Έτσι, δεν χορηγούνται οι αναβολές για λόγους σπουδών στην δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση, των αποκτώντων ιατρική ειδικότητα ή διαπρεπόντων σε επιστημονικές εργασίες ή έρευνες, των υποψηφίων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και άλλων περιπτώσεων, ακόμα και η αναβολή για κοινωνικούς λόγους, η οποία διαρκεί ελάχιστα (σήμερα αναβάλει την κατάταξη μέχρι την μεθεπόμενη ΕΣΣΟ) και χορηγείται σχεδόν σε όλους για μία μόνο φορά. Εννοείται ότι οι λόγοι πρέπει να είναι μεταγενέστεροι της ανυποταξίας γιατί εάν υπάρχουν κατά την ημερομηνία της κατάταξης τότε, κατά τα ήδη εκτεθέντα υπό 2, η ανυποταξία, με αίτηση του ανυπότακτου προς την οικεία στρατολογική υπηρεσία, μπορεί να τακτοποιηθεί και η αναβολή να χορηγηθεί αναδρομικά. Στην περίπτωση αυτή θεωρούμε ότι η αποδοχή τέτοιας αίτησης για αναδρομική τακτοποίηση, εφόσον στηρίζεται μόνο σε κοινωνικούς λόγους, θα παρουσιάσει περισσότερη δυσκολία από ότι αν αιτούμεθα εμπρόθεσμα την σχετική αναβολή και πάντως μπορεί να υποβληθεί μέχρι την τελευταία ημέρα κατάταξης της μεθεπόμενης ΕΣΣΟ.
5. Η ΔΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΑΝΥΠΟΤΑΞΙΑΣ
Θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τις ανωτέρω αναφερόμενες περιπτώσεις τακτοποίησης της ανυποταξίας από την λεγόμενη διακοπή της ανυποταξίας.
Πράγματι, ενώ στις περιπτώσεις τακτοποίησης της ανυποταξίας αίρονται όλες οι συνέπειες – κυρώσεις για τον ανυπότακτο, τόσο οι διοικητικές όπως είναι το πρόστιμο, όσο και οι ποινικές (ακόμη και αν έχει ασκηθεί ποινική δίωξη για ανυποταξία η δικογραφία μπαίνει στο αρχείο), στην περίπτωση της διακοπής της ανυποταξίας αυτό δεν συμβαίνει. Αντίθετα, το πρόστιμο εξακολουθεί να οφείλεται και η ποινική δικογραφία θα σχηματιστεί ή, αν έχει ήδη ασκηθεί η δίωξη, θα εκδικαστεί.
Έτσι λοιπόν η ανυποταξία κατ’ αρχήν διακόπτεται με την συμπλήρωση του 45ου έτους της ηλικίας. Πράγματι, από την ηλικία αυτή παύουν οι στρατιωτικές υποχρεώσεις για τον Έλληνα και γι’ αυτό ο νόμος ορίζει ότι διακόπτεται η ανυποταξία του. Παλαιότερα, που ως κύρωση για την ανυποταξία προβλεπόταν μόνο πρόσθετη στρατιωτική υποχρέωση αυτή έπαυε να βαρύνει τον στρατολογικά 45 ετών ανυπότακτο (στρατολογικά ο καθένας θεωρείται ότι γεννήθηκε την 1η ημέρα του έτους μέσα στο οποίο είναι γραμμένος στα μητρώα αρρένων) και δεν ήταν και αναγκαία η δυνητική εξαγορά της. Σήμερα το πρόστιμο εξακολουθεί να βαρύνει τον άνω των 45 ετών πρώην ανυπότακτο (όμως είναι προσωποπαγές και δεν κληρονομείται η σχετική με το πρόστιμο φορολογική υποχρέωση) όπως εξάλλου και η ποινική δικογραφία.
Η ανυποταξία, επίσης, διακόπτεται με την κατάταξη στις Ένοπλες Δυνάμεις, με την σύλληψη για ανυποταξία, με την παρουσίαση του ανυπότακτου σε οποιαδήποτε στρατιωτική αρχή για την διακοπή της ανυποταξίας του. Γι’ αυτά να αναφέρουμε ότι η σύλληψη δεν ισοδυναμεί με κράτηση του ανυπότακτου μέχρι να καταταχθεί, αλλά αυτός αφήνεται ελεύθερος και προγραμματίζεται η κατάταξή του με την αμέσως επόμενη ΕΣΣΟ. Επίσης να αναφέρουμε ότι η διακοπή της ανυποταξίας με την παρουσίαση σε οποιαδήποτε στρατιωτική αρχή δεν αίρει την απαγόρευση αποδημίας, αλλά αυτή επέρχεται μόνο μετά την πραγματική κατάταξή του. Τέλος, η ανυποταξία διακόπτεται με την κρίση του ανυπότακτου από την αρμόδια υγειονομική επιτροπή των Ενόπλων Δυνάμεων ως ακαταλλήλου για στράτευση ή με την χορήγηση αναβολής κατάταξης για λόγους υγείας. Στην τελευταία περίπτωση, εφόσον χορηγηθεί αναβολή για λόγους υγείας, αφού η ανυποταξία διακόπτεται, αναβιώνει η δυνατότητα του πρώην ανυπότακτου να λάβει αναβολή για λόγους σπουδών, για κοινωνικούς λόγους κλπ, τις οποίες, ως προαναφέραμε, δεν δικαιούται όσο είναι ανυπότακτος. Με αυτές τις διευκρινίσεις, η διακοπή της ανυποταξίας αίρει την απαγόρευση αποδημίας ή ναυτολόγησης σε πλοία γραμμής εξωτερικού.
6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Από την παραπάνω παρουσίαση γίνεται ήδη φανερό ότι σε καιρό ειρήνης είναι οι διοικητικές κυρώσεις που πρέπει να απασχολούν τον ανυπότακτο. Και αυτές επιβάλλονται δίχως την εγγύηση ενός ποινικού δικαστηρίου που ερευνά την δυνατότητα που είχε ο τελευταίος να πράξει διαφορετικά. Έχει δε κριθεί ότι δεν έρχονται σε αντίθεση με το αρθ. 96 παρ. 1 του Σ που επιφυλάσσει την επιβολή ποινών σε δικαστική αρχή (ποινικά δικαστήρια). Ανήκουν στην φαρέτρα της κυβερνητικής – εκτελεστικής εξουσίας ώστε να λειτουργεί εύρυθμα η δημόσια υπηρεσία, κυρίως αποζημιώνουν το δημόσιο από την ζημία που προκάλεσε ο παραβάτης (βλ. ενδεικτικά Φορτσάκης -Σαββαΐδου – Τσουρουφλής – Πανταζόπουλος, Φορολογικό Δίκαιο, εκδ. 2020 σελ. 464 όπου και παραπομπές σε σχετική νομολογία ΣτΕ και ΑΠ).
Υπάρχει βεβαίως πάντα, σε εκτέλεση του άρθ. 20 παρ. 1 Σ, η δυνατότητα προσφυγής στα διοικητικά δικαστήρια, όπως και σε εκτέλεση του άρθ. 20 παρ. 2 Σ η δυνατότητα ειδικής διοικητικής προσφυγής στην ίδια την Διοίκηση (εδώ στρατολογικά γραφεία, αρθ. 66 Ν. 3421/05). Έχει όμως κατασκευασθεί η απονομή της διοικητικής δικαιοσύνης κατά τέτοιον τρόπο που στην πραγματικότητα και παρά την αντίθετη νομολογία (δικαστικές αποφάσεις) η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, όπως συνελήφθη από τον Montesquieu τον 17ο αιώνα και αποτελεί την οργανωτική δομή της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας μας, να παραβιάζεται κατάφωρα. Πράγματι, διάφορες θεωρητικές κατασκευές, διάσπαρτες στο διοικητικό μας δίκαιο, υποχρεώνουν τον διοικητικό δικαστή σε πολλές περιπτώσεις να απέχει από την εξέταση της ουσίας της υπόθεσης ή πάντως των αιτιάσεων των διοικουμένων, εδώ ανυπότακτων.
Έτσι, το δημόσιο συμφέρον φαίνεται πολύ συχνά να λειτουργεί ως σύγχρονο raison d’ Etat των απολυταρχικών καθεστώτων του 17ου και 18ου αιώνα (μια ενδιαφέρουσα ιστορία των θεμελιωδών δικαιωμάτων μπορείτε να βρείτε στον Τσάτσο, Συνταγματικό δίκαιο, τομ. Γ, εκδ. 1988, σελ. 49 επ.). Η δέσμια αρμοδιότητα στην επιβολή των διοικητικών κυρώσεων, εδώ κυρίως του προστίμου των 6000 ευρώ που επιβάλλεται χωρίς άλλη προϋπόθεση την επομένη της μη κατάταξης, οδηγεί στην μη εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας με την οποία το διοικητικό δικαστήριο, εν προκειμένω σε πρώτο βαθμό διοικητικό πρωτοδικείο (άρθ. 66 Ν. 4055/2012 σε συνδ. με άρθ. 6 Ν. 2717/99), θα μπορούσε να μειώσει έστω το ποσό του προστίμου (βλ. σκεπτικό της ΜΔΠρΑΘ. 6571/2018, δημ. ΤΝΠ «ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ»). Η υπαιτιότητα, που έστω ως ελαφρά αμέλεια, πρέπει να συνοδεύει μια οποιαδήποτε κύρωση του κράτους προς τον άνθρωπο ως εκ της ιδιότητας του ως έλλογου όντος (αρθ. 2 παρ. 1 Σ, βλ. παρ. υπό 1), παρότι απαιτητή κατά την θεωρία (βλ. Α. Τάχος, Ελληνικό Διοικητικό Δίκαιο εκδ. 2008 σελ. 629, Π. Δαγτόγλου, γενικό διοικητικό δίκαιο, έκδ. 1992 σελ. 356 ) δεν φαίνεται να αντιμετωπίζεται από την νομολογία.
Στην περιγραφόμενη, κατά πολλοίς ανεξέλεγκτη και πράγματι αμφιλεγόμενη για την ποιότητά της, δημοκρατίας μας, δυνατότητα ξεχωριστής διπλής τιμώρησης μιας ανθρώπινης συμπεριφοράς, που υπάρχει εξάλλου σε πολλές ευρωπαϊκές νομοθεσίες, φαίνεται να βάζουν όρια αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (όπως Καπετάνιος και άλλοι κατά Ελλάδος, ΕΔΔΑ 30-4-2015, Σισμανίδης και Σιταρίδης κατά Ελλάδος, ΕΔΔΑ 9-6-2016), που εφαρμόζοντας είτε την μεταγενέστερη επενέργεια, κατόπιν της αθώωσης, του τεκμηρίου της αθωότητας (αρθ. 6 παρ. 2 ΕΣΔΑ), είτε την αρχή της μη επιβολής δύο ποινών για την ίδια αιτία (non bis in idem, 7ο πρωτ. άρθ. 4 ΕΣΔΑ) θεωρούν μη νόμιμες διοικητικές κυρώσεις σε απαλλαγέντες ποινικά κατηγορούμενους. Και μπορεί στο θέμα μας να έχει ήδη κριθεί (ΜΔΠρΑΘ. 6571/2018, ως άνω) ότι το πρόστιμο της ανυποταξίας των 6000 ευρώ δεν αποτελεί ποινική κύρωση κατά την έννοια του άρθ. 6 της ΕΣΔΑ, όμως ο διάλογος στη νομική θεωρία τουλάχιστον έχει ανοίξει και ένδειξή του αποτελεί ότι με τον Ν. 4446/16 τροποποιήθηκε το άρθ. 5 του ΚΔιοικΔ, ώστε πλέον όχι μόνο οι καταδικαστικές αλλά και αθωωτικές αποφάσεις των ποινικών δικαστηρίων να αποτελούν δεδικασμένο – να δεσμεύουν τα διοικητικά δικαστήρια.
Το παρόν άρθρο συντάχθηκε από τον δικηγόρο Θεσσαλονίκης, Σωτήριο Σωτηριάδη τον Νοέμβριο του 2022
