Το οικονομικό έγκλημα: Η έννοια του οικονομικού εγκλήματος από εγκληματολογική και ποινικοδογματική πλευρά

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ
1.ΠΡΟΟΙΜΙΟ
2.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
3.Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΠΟΙΝΙΚΟΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ
4.Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
5.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΠΡΟΟΙΜΙΟ

Θα μπορούσε κανείς να προσομοιάσει τις προσπάθειες για τον ορισμό του οικονομικού εγκλήματος από την νέα ή κριτική εγκληματολογία ( σε σχέση μάλιστα με την τρέχουσα αδυναμία να ορισθεί επαρκώς στη ποινική θεωρία διάφορων κρατών ) με την προσπάθεια φιλοσοφικής αναζήτησης της δομής ενός ιδανικού κράτους δικαιοσύνης, όπως αυτή του αρχαίου φιλοσόφου μας Πλάτωνα στην περίφημη ΠΟΛΙΤΕΙΑ του¹368c4-433e12 στο πλατωνικό έργο, η απαρχή της αναζήτησης της δίκαιας πολιτείας αφού κυρίως μέσα στην τελευταία η έννοια της δικαιοσύνης μπορεί να γίνει αντιληπτή. Βλ και το εισαγωγικό σημείωμα στην μετάφραση του έργου από τον Σκουτερόπουλο, εκδ.2002, σελ.9-23 . Όπως εκεί ο Πλάτωνας ξεκινώντας από τη γνωστή στην εποχή του οργάνωση και διοίκηση της πολιτείας ανατρεπτικά προτείνει, για παράδειγμα εκτός άλλων, μια οργάνωση που τα παιδιά θα ανήκουν σε όλους ώστε όλοι μαζί να είναι οι γονείς τους με στόχο την ορθή παιδεία τους, έτσι και η νέα εγκληματολογία αποκαλύπτοντας την καπιταλιστική οργάνωση ακόμα και στον έως πρότινος υπαρκτό σοσιαλισμό²Βλ. την παρατήρηση του Νίκου Πουλατζά, ο οποίος ξεκαθαρίζει ότι το οικονομικό σύστημα των κομμουνιστικών χωρών δεν έχει καμία σχέση ως εφαρμογή με τη μαρξιστική θεωρία και γι αυτό καλύτερα να μιλάμε για καπιταλιστικές πλευρές ενός ιδιότυπου αυταρχικού σοσιαλισμού ή για έναν ουσιαστικά κρατικό καπιταλισμό, στην Βίκυ Βασιλαντωνοπούλου, σελ 110 στο τέλος της. , ριζοσπαστικά προτείνει έναν αντιθετικιστικό, εκτός του ποινικού δόγματος, ορισμό του οικονομικού εγκλήματος ώστε να αντιμετωπίσει τους ισχυρούς και να προασπίσει στην παγκοσμοποιημένη κοινωνία μας τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στο ίδιο το προαναφερόμενο έργο του Πλάτωνα αλλά και σε πολλά άλλα αρχαία ελληνικά κείμενα βρίσκουμε εγκληματολογικό λόγο  και τέτοιος λόγος φαίνεται να διατρέχει την ιστορία της ανθρώπινης διανόησης ώστε η εγκληματολογία εύστοχα να απεικονίζεται ως δένδρο με ρίζες, κλαδιά, παρακλάδια και καρπούς³Σε Σπινέλλη με αναφορά σε παλαιότερο σύγγραμμα, σελ.1. Ωστόσο, από την ανεξαρτητοποίηση της ως γνωστικό κλάδο τον 19 αιώνα και μέχρι το 1970 περίπου, ο ορισμός του εγκλήματος από αυτήν είναι κατ’ αρχήν κοινός με αυτόν της ποινικής επιστήμης ή άλλως του ποινικού δόγματος. Ακόμα και ο Sutherland, που εισήγαγε τον πρόδρομο του σύγχρονου από εγκληματολογική άποψη οικονομικού εγκλήματος δηλαδή τα εγκλήματα του λευκού κολάρου, αναζητά στην σύγχρονή του αμερικάνικη ποινική θεωρία τα κριτήρια για τον ορισμό του εγκλήματος και αναφέρει : «….namely:legal description of an act as socially injurious, and legal provision of a penalty for the act…»⁴Βλ. Sutherland σελ.132 . Και εν συνεχεία με αυτά τα κριτήρια αποδεικνύει ότι τα εγκλήματα του λευκού κολάρου είναι πράγματι εγκλήματα.

Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες του 20^ου αιώνα και έως σήμερα το ισχυρό, και στις δύο όχθες του Ατλαντικού, ρεύμα της κριτικής εγκληματολογίας  αναζητά την έννοια του εγκλήματος έξω από την τυποποίηση του σε γραπτό κείμενο, έξω από την εξιδανικευμένη ιδεολογία της άμυνας της κοινωνίας από το έγκλημα, κοινή για την κλασική και θετική σχολή, όπως την αποκαλύπτει ο Baratta⁵ Βλ. Βιδάλη σελ.168. Ο Alessandro Barrata (1933-2002) επιχειρεί την ‘υπέρβαση του Ποινικού Δικαίου της ανισότητας¨, βλ. στην ίδια σελ.166. Και αυτό το πράττει όχι πια ουτοπικά σε μία προσπάθεια εξαφάνισης του πραγματικού εγκλήματος και ως τέτοιο μπορούμε σήμερα να ορίσουμε εκείνο που προσβάλλει θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και προκαλεί κοινωνικές βλάβες ανεξάρτητα από το αν είναι και νομικό έγκλημα⁶Βλ. Βιδάλη σελ.11 αλλά ρεαλιστικά ώστε να μειώσει την ανυπολόγιστη βλάβη του σύγχρονου πολίτη από αυτούς, ανάμεσα τους και η ίδια η πολιτεία, που φέρονται να τον προστατεύουν.

3. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΑΠΟ ΠΟΙΝΙΚΟΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ.

H ποινική επιστήμη σε παγκόσμιο σχεδόν επίπεδο έχει συμφωνήσει για τον ορισμό του εγκλήματος και αυτός δεν διαφέρει ριζικά στις διάφορες έννομες τάξεις ή πάντως εμπεριέχει τα συγκεκριμένα κριτήρια του  προαναφερθέντος ορισμού που δίνει ο Sutherland. Έτσι, τόσο στο κείμενο του νέου μας ΠΚ (Ν. 4619/19 ως ισχύει, αρθ.14) όσο και στους θεωρητικούς του ποινικού δικαίου μας έγκλημα είναι η προγενέστερη πρόβλεψη μιας πράξης- μυϊκής κίνησης ή παράλειψης  που προκαλεί βλάβη ή διακινδύνευση σε έννομο αγαθό (άδικη) και η οποία προέρχεται από τον ψυχικό κόσμο του δράστη ώστε να μπορεί να της αποδοθεί η προγενέστερα αυτής προβλεπόμενη στιγματιστική ποινή (καταλογιστή)⁷ Ο Ανδρουλάκης προκρίνει την ποινή ως έννοια από την οποία απάγει τα όρια της ουσιαστικής έννοιας του εγκλήματος σελ.50 επ. αφού δεν αποδέχεται το έννομο αγαθό ως εργαλείο που μπορεί να θέσει κάτι επιπλέον των συνταγματικών προβλεπομένων περιορισμών στον ποινικό νομοθέτη, ωστόσο λόγω της παγίωσης του στην επιστήμη δεν αποκλείει την ‘χωρίς αξιώσεις¨’ χρήση του ως μία θετικιστική ερμηνευτική έννοια. Το έγκλημα έχει μια ουσιαστική έννοια που συναρτάται με την προσβολή έννομων αγαθών και μία τυπική που προσδιορίζεται από την τυποποίηση του σε συγκεκριμένες ποινικές διατάξεις⁸Βλ. Χαραλαμπάκης σελ.216-217 αλλά και 434 για την ουσιαστική άδικη πράξη. Το ότι το έννομο αγαθό έχει σχετικότητα αφού η επιλογή προστασίας του διαφέρει στο χώρο και στο χρόνο τονίζει ο Κωσταράς, σελ.105,106, όπως επίσης για το ουσιαστικό έγκλημα σελ. 107. Ωστόσο, θα πρέπει να επισημανθεί ότι το έννομο αγαθό δεν υπάρχει ως επιστημονική έννοια σε όλες τις έννομες τάξεις. Υπάρχει σε όσες αντλούν παράδοση από τη γερμανική ποινική επιστήμη όπως η ελληνική, η ιταλική, η ισπανική, είναι όμως άγνωστο στους Γάλλους και Αγγλοσάξονες⁹Βλ. Ανδρουλάκης σελ.65.

Παρά την σχετική σύγκληση στη έννοια του εγκλήματος έστω με διαφορές, όπως αυτές που σκιαγραφήθηκαν, η έννοια του οικονομικού εγκλήματος δε φαίνεται να έχει το ίδιο εύρος στις διαφορετικές έννομες τάξεις. Εδώ θα πρέπει πάντως να επισημάνουμε ως λογική παρατήρηση το μεγάλο εύρος που το ίδιο επίθετο οικονομικός έχει. Έτσι, ένας περιγραφικός ορισμός θα ενέτασσε στο οικονομικό έγκλημα κάθε αδίκημα που τελείται με σκοπό το οικονομικό όφελος δηλαδή αν πάρουμε ως σημείο αναφοράς τον ισχύοντα ΠΚ τα περισσότερα αδικήματα που τυποποιούνται σ’ αυτόν, παρότι αναφέρονται και κατατάσσονται συστηματικά στην προσβολή περισσότερων εννόμων αγαθών, καθώς ενδέχεται να έχουν ως κίνητρο το όφελος. Έτσι για παράδειγμα  τα εγκλήματα του  12ου κεφ. του ΠΚ, μέρος δηλαδή των λεγομένων εγκλημάτων διαφθοράς, όπου το έννομο αγαθό κατά τη κρατούσα άποψη είναι η ακέραια και εύρυθμη λειτουργία της δημόσιας υπηρεσίας αλλά και η εμπέδωση της εμπιστοσύνης του κοινού στη λειτουργία αυτή,¹⁰Βλ. Χαραλαμπάκης, Ο ΝΕΟΣ ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ, τομ.2, σελ.1568 είναι οικονομικά εγκλήματα. Τέτοια, όμως, μπορεί να είναι  εκτός των εγκλημάτων κατά της ιδιοκτησίας και περιουσίας ακόμα και αυτά κατά της ζωής, εφόσον υπάρχει οικονομικό κίνητρο.

Σε κανονιστικό επίπεδο ο όρος οικονομικό έγκλημα απαντάται  τόσο στη διεθνή όσο και στην ελληνική νομοθεσία χωρίς όμως όπως προαναφέρθηκε να γίνεται δεκτός κάποιος ορισμός του¹¹Βλ. Μιχαλακοπούλου σελ.343. Πάρα ταύτα υπό την εγκληματολογική σκέψη και έρευνα των τελευταίων 40 ετών αρχίζει και σε επίπεδο τυποποίησης ο όρος να αποκτά μία διαφορετική σημασία από ότι στο παρελθόν όπου υποδήλωνε κυρίως τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας και περιουσίας. Στη δική μας έννομη τάξη, ήδη με τον Ν.3943/2011 και πλέον με τα αρθ.33-35 του δεύτερου κεφαλαίου του ΚΠοινΔ(Ν.4620/2019)  προβλέπεται ο θεσμός του Εισαγγελέα οικονομικού εγκλήματος, στον οποίο ανατίθεται η δίωξη κάθε είδους φορολογικών, οικονομικών και συναφών εγκλημάτων εφόσον στρέφονται κάτα του δημοσίου ή κάθε οργάνωσης (νομικού προσώπου, δήμου κτλ) του ευρύτερου δημόσιου τομέα συμπεριλαμβανομένων και ιδιωτικών επιχειρήσεων που μπορούν να χρηματοδοτούνται από το ευρύτερο δημόσιο ή των ίδιων εγκλημάτων εφόσον βλάπτουν σοβαρά την εθνική οικονομία.

Έμμεσα από την αξιολόγηση των παραπάνω διατάξεων του ΚΠοινΔ προτείνονται κάποιοι  (νομικοί) ορισμοί του οικονομικού εγκλήματος, όπως το σύνολο εκείνης της αθέμιτης συμπεριφοράς που τελείται μέσω των επιχειρήσεων και έχει ως αποτέλεσμα την προσβολή της καλής λειτουργίας της οικονομίας ή σημαντικών κλάδων και θεσμών της¹²Βλ. στην ίδια σελ.344, οι οποίοι όμως δεν καλύπτουν όλο το εύρος που έχει ή έννοια εγκληματολογικά. Επίσης για τη δίωξη του, ελλείψει και κάποιου ορισμού, χρησιμοποιούνται οι διατάξεις του ΠΚ για τη δωροδοκία, απιστία, απάτη κ.α.  ή ειδικών ποινικών νόμων όπως οι διατάξεις των αρθ.66 έως 69 του Κώδικα Φορολογικής Διαδικασίας (Ν.4987/22), όπως ερμηνεύονται με τα οικεία τους έννομα αγαθά, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος συμπεριφοράς (πράξεων), που θα έπρεπε να είναι αξιόποινη και να τιμωρείται ποινικά, να διαφεύγει ή πάντως η αναλογική ποινική απαξία, που της πρέπει, να μην αποδίδεται¹³πρβ την προσπάθεια που περιγράφεται στο άρθρο της Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου για την ανέρευση του ορθού έννομου αγαθού πίσω από το αδίκημα της δωροδοκίας στον ιδιωτικό τομέα ΠοινΔικ 1/2012 σελ.41-46.  “Το τι και γιατί θα έπρεπε” θα μας απασχολήσει έστω συνοπτικά στην επόμενη ενότητα.

4. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Ήδη αναφέρθηκε ότι για πολλά έτη δεν υπήρχε μείζον τουλάχιστον διαφορά στον ορισμό του εγκλήματος ιδωμένο από  εγκληματολογική και ποινικοδογματική σκοπιά. Οντολογικό και κανονιστικό επίπεδο αλληλοσυμπληρώνονταν. Δημόσια σκάνδαλα, όμως, του ιστορικά πρόσφατου παρελθόντος, όπως αυτό του Watergate στις ΗΠΑ του 1972¹⁴ Μια σύντομη περιγραφή του σκανδάλου υπάρχει στην Βιδάλη, «Πέρα από τα όρια», σελ.133. ή αυτό της Siemens στην Ελλάδα του 2008¹⁵Βλ.Χουλιάρας σελ.1124 επ αλλά και τελείως επίκαιρα, όπως αυτό του Post Office στο Ηνωμένο Βασίλειο και του ΟΣΕ (πολύνεκρο δυστύχημα στα Τέμπη)  στην Ελλάδα του 2023-2024, έκαναν αντιληπτή στους σύγχρονους εγκληματολόγους την ανάγκη μιας τομής-διαφοροποίησης υπό την έννοια μίας διεκδίκησης από τη νέα ή κριτική εγκληματολογία, στη βάση μάλιστα της μαρξιστικής ανάλυσης, προς την κλασική έως τότε αντίληψη κάθε εγκλήματος και του οικονομικού. Πλέον ως οικονομικό έγκλημα εγκληματολογικά θεωρείται μία μεγάλη ποικιλία πράξεων άσχετα αν φέρονται  καταρχήν με πολιτικό χαρακτήρα¹⁶Πρβ σε Michalowski-Krame,σελ.201 την διαπίστωση ότι οι σύγχρονοι εγκληματολόγοι έχουν ξεχάσει κάτι που οι συνάδερφοι τους του 19ου αιώνα γνώριζαν καλά δεν υπάρχει ούτε μόνο οικονομία, ούτε μόνο πολιτική, υπάρχει μόνο πολιτική οικονομία. ή ακόμα και αν δράστης είναι το ίδιο το κράτος ή ο ευρύτερος δημόσιος τομέας και άσχετα μάλιστα αν αποτελούν και νομικό έγκλημα. Ξέπλυμα μαύρου χρήματος, αποφυγή φορολογίας πολυεθνικών κολλοσών, όπως η google,  δωροδοκίες κρατικών αξιωματούχων από ξένες ισχυρές επιχειρήσεις, οργανωμένο έγκλημα, αθέμιτος ανταγωνισμός, καταστροφή του περιβάλλοντος είναι μόνο μερικά από όσα μπορούν να χαρακτηρισθούν οικονομικό έγκλημα. Αν θέλαμε, λοιπόν, να επιχειρήσουμε έναν ορισμό θα λέγαμε ότι στο τελευταίο περιλαμβάνεται κάθε πράξη που διαπράττεται από κάθε είδους οργανώσεις ή φυσικά πρόσωπα έχει ως άμεσο ή απώτερο σκοπό το οικονομικό όφελος και ως άμεσο ή απώτερο αποτέλεσμα την παραβίαση θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οι  παραπομπές που γίνονται στην εργασία αυτή αναφέρονται στα παρακάτω συγγράμματα, ομοίως και οι σκέψεις που διατυπώνονται προέρχονται κυρίως από τα παρακάτω χωρίς καμία διάκριση από τη σειρά τους:

1. Ο ΝΕΟΣ ΠΟΙΝΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ Ερμηνεία κατ’αρθ. Ν.4619/2019, Αριστοτέλης Χαραλαμπάκης, εκδ.2021
2. ΣΥΝΟΨΗ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ, γενικό μέρος, Αριστοτέλης Χαραλαμπάκης, εκδ.2010
3. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, Σοφία Βιδάλη, εκδ. 2022
4. ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ, Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, Κ.Δ. Σπινέλλη, εκδ. 2014
5. Το οικονομικό έγκλημα, σύγχρονες τάσεις εξάπλωσης του και όψεις της επίσημης κοινωνικής αντίδρασης, Ελένη Μιχαλοπούλου, σελ.333-359 στο συλλογικό έργο: Σ. Βιδάλη, Ν.Κ. Κουλούρης, Χ. Παπαχαραλάμπους, Εγκλήματα των ισχυρών. Διαφθορά, οικονομικό και οργανωμένο έγκλημα, εκδ. ΕΑΠ,2019
6. ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, Γενικό μέρος, Νικόλαος Ανδρουλάκης, εκδ. 2006
7. ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ, Αλέξανδρος Κωστάρας, εκδ. 2004
8. ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΙΝΙΚΗΣ ΔΙΚΗΣ, Νικόλαος Ανδρουλάκης, εκδ. 2007
9. ΠΟΙΝΙΚΗ ΔΙΚΟΝΟΜΙΑ, Η δομή της ποινικής δίκης, Αδάμ Χ. Παπαδαμάκης, εκδ. 2012
10. ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, Αργύριος Καρράς, εκδ. 1998
11. ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑ, Η διαδρομή μια επικίνδυνης κατασκευής, Μαργαρίτα Γασπαρινάτου, εκδ. 2020
12. ΠΛΑΤΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Εις. σημείωμα-μεταφραση-ερμ.σημειώματα, Ν. Σκουτερόπουλος, εκδ.2002
13. ΗΘΙΚΟΙ ΠΑΝΙΚΟΙ, ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, Βασίλης Καρύδης-Αθανάσιος Χουλάρας, εκδ.2015
14. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΟΨΕΙΣ ΕΛΕΓΧΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, Βασίλης Καρύδης, εκδ.2010
15. CRIMINOLOGY, SOCIAL THEORY AND THE CHALLENGE OF OUR TIMES, Article in British Journal of Criminology, March 2000
16. RECONNECTING THE KING WITH HIS HEAD: THE FALL AND RESURRECTION OF THE STATE IN CRIMINOLOGICAL THEORY, Article in Sage Journals, July 2012, Simon Hallsworth and John Lea,
17. PERFORMATIVE REGULATION: A CASE STUDY IN HOW POWERFUL PEOPLE AVOID CRIMINAL LABELS, Article in British Journal of Criminology, February 2008
18. Χουλιάρας, Αθ. «Societasdelinquerenonpotest; Σκέψεις με αφορμή το “σκάνδαλο Siemens”» στο Έγκλημα και ποινική καταστολή σε εποχή κρίσης. (2016). Εκδ. επιμ. Γασπαρινάτου, Μ. Τιμητικός τόμος για τον καθ. Νέστορα Κουράκη. Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα, σελ. 1124-1165.
19. Michalowski Ρ., Kramer Ρ., (2007) «State-Corporate Crime and Criminological Inquiry», σε Pontell, N., Geiss, G., (eds). International Ηandbook of White Collar and Corporate Crime, Spinger.
20. Sutherland, E. H. (1944). “Is “White collar Crime” Crime? American Sociological Review. Annual Meeting Papers, 10(2), 132-139.
21. «Λευκά κολάρα» και Οικονομικό Έγκλημα, Κοινωνική Βλάβη και Αντεγκληματική Πολιτική, Βίκυ Βασιλαντωνοπούλου, εκδ.2014.
22. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ε. (2012). Η δωροδοκία στον ιδιωτικό τομέα: Νεότερες εξελίξεις στην ΕΕ, Ποινική Δικαιοσύνη, 1/2012,σ. 38-49.
23. Περά από τα όρια, Η αντεγκληματική πολιτική σήμερα, Σοφία Βιδάλη, εκδ. 2017